VELİ ve büyük hadis âlimi. İsmi, Muhammed bin Ali bin Hasan bin Bişr ez-Zâhid, künyesi Ebu Abdullah'tır. Doğum tarihi bilinmeyen Hakim-i Tirmizi, doğum yeri olan Tirmizde uzun müddet kaldı. Sonra Belhe gitti. Orda bir müddet kaldıktan sonra Nişabura geldi. 932 senesinde şehid edildi.
Hakim-i Tirmizi; babasından, Kuteybe bin Said, Hasan bin Ömer, Salih bin Abdullah Tirmizi, Salih bin Muhammed Tirmizi, Ali bin Hucr es-Sadi, Yahya bin Musâ, Utbe bin Abdullah el-Mervezi, Abbâd bin Yakub ed-Devrâk, Süfyân bin Veki ile Horasan ve Iraktaki muhaddislerden hadis-i şerif öğrenmiştir.
Yahya bin Mansur el-Kâdı, Hasan bin Ali, Nişabur âlimleri ve daha pek çok âlim de ondan hadis-i şerif rivayet etmişlerdir. Pek çok kitabı olan Hakim-i Tirmizi, Ebu Türâb Nahşebi, Ahmed bin Hadraveyh ve İbni Celâ gibi evliya ile sohbet etmiş, beraber bulunmuş ve onlardan çok faydalanmıştır. Çok hadis-i şerif toplamış, zahid ve âbid bir zat olan Hakim-i Tirmizi'nin yazdığı kitapların ekserisi basılmıştır.
Sünnet-i seniyyeye tam uyan, ilmiyle âmil, ümmet-i Muhammed'in büyüklerinden olan Hakim-i Tirmizi, zamanın evliyasından olup, herkes tarafından övülmüştür. İnce manaları açıklama ve izah hususunda üstad, hadis ilminde ise sika sağlam, güvenilir bir âlimdi. Sözleri kıymetli olup, hilmi yumuşaklığı pek ziyade, şefkati çok ve ahlakı pek güzeldi. Peygamberimizin mübarek ahlakı onda görülürdü.
Buyurdu ki:
''Ahirette kurtulmak, ibadet ve amelin çok olmasıyla değil, amellerin ihlaslı ve şartlarına uygun yapılması iledir.''
''Müminin neşesi yüzünde, hüznü kalbindedir.''
''Nefsin, sende olduğu halde, ALLAH'ü Teâlâyı tanımak istiyorsun. Halbuki nefsin, daha kendisini bile tanımamıştır. Rabbini nasıl tanısın?''
Kanaat nedir? diye sorulunca, ''İnsanın kısmetine düşen rızkına razı olmasıdır?'' cevabını vermişti.
Kendisine; İmanın gitmesine en çok sebep olan günah nedir? diye sordular. Buyurdu ki: Üç günah vardır:
Birincisi, iman nimetine kavuştuğuna şükretmemek;
ikincisi, imanın gitmesinden korkmamak;
üçüncüsü, müminleri incitmek ve onlara eziyet etmek.
Biliniz ki, haksız yere bir Müslümanı incitmek, Kâbe'yi yetmiş defa yıkmaktan daha büyük günahtır. Resulullah Efendimiz (s.a.v) böyle buyurmuştur.
Eserleri:
Hakim-i Tirmizi'nin pek çok risaleleri mevcut olmakla beraber, yazdığı meşhur kitapları;
Kitab-ül-Furuk
Hatm-ül-Vilâye vel-İlel-üş-Şer'iyye
Nevâdir-ül-Usul fi Ehâdis-ir-Resul
Gars-ül-Muvahhidin
Er-Riyâdatü ve Edeb-ün-Nefs
Gavr-ül-Umur
El-Menâhi
Şerh-üs-Salât
El-Mesâil-ül-Meknune
El-Ekyâs vel-Muterrin
Beyân-ül-Fark Beyn-es-Sadr
El-Akl vel-Hevâdır
Bunların dördü hariç, diğerleri basılmıştır. Bazı risaleleri de, yakın zamanda Şamda tekrar basılmıştır.
