Kaynaklarda hayatına dair bir bilgiye rastlanmayan Darîr hakkında bilinenler, özellikle kendi eserlerinin önsözlerinde söyledikleriyle sınırlıdır. Fütûhu’ş-Şâm Tercümesi adlı risalesinde Darîr’in künyesi “Darîr-i hakîr Mustafâ bin Yûsuf bin Ömerü’l-Mevlevî el-Erzene’r-Rûmî” şeklinde geçmektedir. Buna göre Erzurumludur.
Asıl adı Mustafa, babasının adı Yûsuf dedesinin Ömer’dir. Şiirlerinde “gözsüz” anlamına gelen Arapça “Darîr” ile Türkçe “Gözsüz” mahlaslarını kullanmıştır. İlk tahsilini Erzurum’da yaptığı tahmin edilmektedir. Darîr’in Erzurum’da Melik Reşîdüddîn zamanında yetiştiği ve Salur Türkmenleri’nden olduğu belirtilmektedir.
Özellikle Arapçadan yaptığı tercümeler onun Arapçayı çok iyi, yanı sıra Farsçayı da bildiğini göstermektedir. Eserlerinden ilmî ve edebî kudreti anlaşılan Darîr’in ismi “Kadı Darîr” şeklinde zikredilmiş ve dolayısıyla onun Erzurum’da kadılık yaptığı belirtilmiştir. Kendisinden "Kadı Darîr" diye bahsedilmesi ve önceleri Erzurum'da kadı olduğunun söylenilmesi.
Darîr, 779/1377’de Mısır sultanının himayesine girmek ya da sultanların düzenledikleri meclislere katılmak niyetiyle Mısır’a gitmiştir. Bunda, yaşadığı dönemdeki gerek Erzurum'da meydana gelen bir takım karışıklıkların gerekse Karakoyunlu ve Akkoyunluların birbirleriyle olan mücadelelerinin tesirinin yanında Mısır'da bulunan Hanefî fıkhının önemli âlimlerinden Şeyh Ekmeleddîn Muhammed bin Mahmûd el-Babertî’nin yaptığı davetin de etkisi olmalıdır.
Şeyh Ekmeleddîn vasıtasıyla Mısır sultanı Mansûr Alî bin Şa’bân bin Hüseyin ve onun ölümü üzerine de tahta geçen Sultân Berkuk’un meclislerine girerek onların teveccühünü kazanmıştır. Kendisinin ifadesiyle konuşmasının tatlılığı, hoşluğu ve güzelliğinden dolayı çevresinin beğenisine ve takdirine mazhar olan Darîr, beş yıl boyunca her gece Sultân Mansûr’un meclisinde Hz. Peygamber’in, ashabının ve bazı hükümdarların yaptıkları savaşları; Irak, Şam ve Mısır’ın fetihleriyle çeşitli tarihî kıssaları anlatmıştır.
Darîr; Sultân Mansûr’un ölümü üzerine tahta geçen oğlu Berkuk döneminde çıkan isyanlar neticesinde oluşan karışıklıklar üzerine Sultân Berkuk’un tahttan uzaklaştırılmasıyla ailesiyle birlikte 790/1388’de İskenderiye’ye, akabinde de Karaman’a gitmiştir. Burada dört yıl kalan Darîr’in isminde geçen “Mevlevî” nisbesi, Karaman’da bulunduğu dönemde muhtemelen Mevlevîliğe intisap ettiğini göstermektedir. 1392-93’te Şam’a giden, oradan da Halep’e geçen Darîr, Halep’te Melik Emîr Çolpan’ın teveccühünü kazanarak himayesine girmiştir. Darîr’in ne zaman ve nerede öldüğü bilinmemektedir.
Kadı Darîr’in biri manzum olmak üzere dört eseri vardır:
1. Kıssa-i Yûsuf: Yûsuf u Züleyhâ olarak da anılan eser, XIV. asırda kaleme alınan dinî-romantik aşk mesnevîlerindendir. Konusunu Kur’ân-ı Kerîm’den alan ve yer yer İbn Abbâs tefsirinden de yararlanılan metinde, Yûsuf peygamberin hayatı anlatılmıştır. Aruzun “fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün” kalıbıyla 768/1366-67 tarihinde Yûsuf peygamberin hayatının meclislerde anlatılması için meydana getirilen ve sekiz “meclis” üzerine tertip edilen mesnevî 2126 beyitten oluşmaktadır. İçerisinde Yûsuf ve Züleyhâ’nın ağzından 21 gazele yer verilmiştir. Bu manzume de, Şeyyâd Hamza’nın eseri gibi sanat kaygısından uzaktır. Sadece Yûsuf kıssasını manzum bir hikâye şekline getirme gayesiyle nazm edilmiştir. Şeyyâd Hamza’nın mesnevîsinde tek tasvir yer alırken bu sayının Darîr’de az da olsa artması, mesnevîlerin gelişmesiyle açıklanabilir. Kıssa-i Yûsuf’un tek nüshası, “İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Bölümü 311”de kayıtlıdır. Mesnevî üzerine hazırlanan doktora tezi yayımlanmıştır. Manzumenin bir de Azerbaycan’da da kril harfleriyle yapılan neşri vardır.
2. Sîretü’n-Nebî: Ebu’l-Hasan Ahmed bin Abdullâh el-Bekrî’nin El-Envâr ve Miftâhü’s-Sürûr ve’l-Efkâr fî Mevlidi’n-Nebiyyi’l-Muhtâr
3. Fütûhu’ş-Şâm Tercümesi: Darîr’in 795/1392-93’te tamamlayarak Halep Emîri Çolpan’a takdim ettiği bu mensur metin, Arap tarihçisi Ebû Abdullâh Muhammed bin Ömer bin Vâkıd el-Vâkıdî’nin aynı adlı eserinin tercümesidir. İçinde yer yer manzum parçaların da bulunduğu üç ciltlik kitapta Suriye’nin Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer zamanında Müslümanlar tarafından fethedilmesi anlatılmaktadır. Eser üzerine iki yüksek lisans , bir doktora çalışması yapılmıştır.
4. Yüz Hadîs Tercümesi: Darîr, bu risaleyi Fazlullâh bin Nâsıru’l-Gavri’l-İmâdî’nin Tuh