Mevlana’ya göre hayatın manası aşkla anlaşılır. Aşk da marifetle gerçekleşir.
Ancak aşk ile marifet bileşik kaplar gibi birlikte yükselirler. Marifet arttıkça aşk artar, aşk yükseldikçe de marifet yükselir.
Özellikle de oruç ibadetinin marifete erdirici özelliği üzerinde durur ve der ki: ‘’Oruç tutarak kötü huylardan gereği gibi temizlenirsen, ermiş kişilerin peşine düşer, göklere yükselirsin; orucun mana ateşiyle mum gibi yanar, nur olursun.’’ Mevlana’ya göre namaz da, oruç da, hac da, Allah yolunda savaş da, insanın ‘’elest bezminde’’ verdiği söze şahidlik ederler.
Zekat vermek, dostlara armağanlar sunmak, hasedden vazgeçmek, içteki ezel sırrına şahidliktir. Misafir davet edip doyurmak, iyilik ve ihsanlarda bulunmak, Allah’a verdiğimiz sözde durmak demektir.
Mevlana’ya göre oruç, hal diliyle şahidlik edip der ki; Şu kişi, helal lokmayı bile senin emrine uyarak yemedi, su içmedi.
Nasıl olur da harama el uzatabilir...
Tasavvufi telakkide, salikleri Hakk’a erdirici, vuslata vardırıcı üç usal vardır.
Ahyar, ebrar ve şüttar yolu. Ahyar yolu nafile ibadet ve zühd; ebrar tarikı riyazat ve mücahade; şüttar ise aşk ve cezbe yoludur.
Mevlana’nın gözünde oruç, gökler ötesinden gelen manevi bir azıktır, bir semavi sofradır. İnsan, oruç tutmak suretiyle o sofraya oturarak günahlardan temizlenir, hafifler ve çok iyi hale gelir. Mevlana der ki;
Kendine gel. Allah’a tevekkül et ve güven! Açlık korkusuyla elin ayağın titremesin! Senin rızkın, senin ona aşık olduğundan daha çok sana aşıktır.
Rızkın sana aşıktır, o senin sabırsızlığını bilir de emekleye emekleye sana doğru gelir.
Ey rızkının geç kaldığından korkan zavallı! Sabrın olsaydı rızkın gelir, aşıklar gibi sana sarılırdı. Açlık korkusundan ne diye titriyorsun.. Allah’a tevekkül ile pekala tok yaşayabilirsin. Mevlana orucun Allah’tan başka her şeyi terk etmek demek olan gönül orucu türünü tutanlardandı. Nitekim marifet ehline göre oruç üç türlüdür;
Halkın orucu:
Yeme, içme ve cinsi münasebeti terkten ibarettir.
Hasların orucu:
El, ayak, göz, dudak ile diğer organların orucudur.
Hasların hasının orucu:
Allah’tan başka her şeyi terk etmek anlamına batıni gönül orucudur.
