Kişiliğimiz; kendimizi, dünyayı, olayları, insanları ve onlarla olan ilişkilerimizi etkileyen en temel faktörlerden biridir. Bireyi diğerlerinden farklı kılan; düşünme, hissetme ve davranış kalıpları “kişilik” olarak adlandırılır. Birinin kişiliği deneyimlerinden, içinde büyüdüğü çevreden ve genetik özelliklerinden etkilenir. Kişinin düşünce, davranış ve duygularında uzun süre devam eden ve işlevselliği etkileyen sağlıksız örüntüler görülmesi ise kişilik bozukluğu ile ilişkilidir.
Kişilikten bahsederken iki önemli nokta bulunmaktadır; bunlardan ilki kişiliğin tutarlı olmasıdır. Durumlar, insanlar veya koşullar değişse de kişilik büyük oranda aynı kalır ve değişen durumlar karşısında verilen tepkilerde kişilik özellikleri de etkili olur. Diğer önemli nokta ise kişiliğin bireyin içinde gelişen bütün duygusal, güdüsel ve bilişsel süreçleri kapsayan içsel süreçlerden oluşmasıdır. Bu süreçler, bireyin nasıl davranacağını ve hissedeceğini büyük ölçüde etkiler.
Kişilik Bozukluğu Nedir?
Bir insan sabırsız, öfkeli veya şüpheci davranışlar sergileyebilir, bu özellikler o insanın kişiliğinin bir parçası olabilir. Kaygısını yatıştırmanın yolunun her şeyi kontrol etmekten geçtiğini düşünen insanlar ya da kendini ifade ederken pasif-agresif yollara başvuran kişiler olabilir.
Ancak bunlar, o kişilerde kontrolcü kişilik bozukluğu veya pasif agresif kişilik bozukluğu olduğu anlamına gelmez. Herkeste her kişilik özelliğinden belli oranlarda bulunmaktadır ancak bazı özellikler aşırı boyutlardaysa ve kişinin hayatını etkiler noktaya geldiyse burada dikkat edilmesi gereken bir durum var demektir.
Eğer uzun süre devam eden, kişinin hayatının akışını bozan davranışlar görülüyorsa ve bu durum kişinin durumları ve insanları yorumlama biçimini etkiliyorsa kişilik bozukluğundan şüphelenmek mümkündür fakat sadece buna dayanarak tanı koymak doğru olmaz. Kişilik bozuklukları çok boyutludur ve birçok açıdan ele alınmalıdır.
Kişilik bozukluğu olan biri, durumunun farkında olmayabilir ve çevresindeki kişileri suçlayıcı bir tavır içine girebilir. Kişinin yaşamının okul, iş, ilişkiler gibi farklı alanlarını etkileyen kişilik bozuklukları genellikle ergenlik ve yetişkinliğin erken dönemlerinde başlar. Kişilik bozukluğunun birçok farklı türü bulunmaktadır.
Kişilik Bozukluğu Belirtileri
Tüm dünyada psikiyatrik rahatsızlıkların tanı, açıklama ve belirtilerini ortak bir zeminde ifade edebilmek için kullanılan Mental Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabında (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders - DSM) kişilik bozukluğu için genel tanı ölçütleri bulunmaktadır.
Buna göre kişilik bozukluğu olduğunun söylenebilmesi için kişinin içinde bulunduğu kültürün normlarından belirgin olarak sapması ve biliş, duygu durum, kişilerarası işlevsellik veya dürtü kontrol alanlarından en az ikisinde bozulma görülmesi gerekmektedir. Bu belirtiler genelde ergenlik ve erken erişkinlik dönemlerinde ortaya çıkmakla birlikte kişilik bozukluğu denebilmesi için bu davranışların uzun süredir sergileniyor olması gerekir.
Bu davranış kalıplarını benimsemiş kişilik bozukluğu olan bireyler, davranış ve tutumlarının başkalarını nasıl etkilediğini göz önünde bulundurmazlar. Bu nedenle özel hayatlarında da iş yaşamlarında da zorluk çekerler fakat içgörüye sahip olmadıklarından dolayı da yardım arayışları yoktur. Kişilik bozukluğu kişinin yaşamında aşağıdaki alanlardan en az ikisini etkiler:
- Kendi ve etrafındaki insanlar hakkında düşünceleri
- Duygusal tepkileri
- İnsanlarla ilişki kurma biçimleri
- Davranışlarını kontrol edebilme becerisi
Bunlar genel belirtiler olmakla birlikte kişilik bozukluğu türüne göre farklı belirtiler görülebilir. Örneğin, Sınırda Kişilik Bozukluğu olan birisi dürtüsel davranışlar gösterebilir ve duygu yönetiminde sorunlar yaşayabilir. Narsistik Kişilik Bozukluğu ise diğerlerinden daha önemli ve özel biri olduğuna inanma, insanların duygularını okumada zorluk gibi belirtilere sahiptir. Kişilik bozukluğunun türüne göre belirtiler değişiklik gösterebilir.
Kişilik Bozukluğu Çeşitleri
DSM-5’e göre 10 farklı kişilik bozukluğu; A, B ve C olmak üzere üç ana küme içerisinde sınıflandırılmıştır. Her küme birbirinden farklı belirtilere sahip olmakla birlikte kişilik bozukluklarını birbirlerinden keskin çizgiler ile ayırmak pek de mümkün değildir çünkü aralarında örtüşen noktalar bulunabilmektedir.
Bir kişilik bozukluğunun özelliğini gösteren kişiler, genellikle başka bir bozukluktaki semptomlardan da en az birine sahip olabilmektedir. Bunun yanı sıra kişilik bozukluğu tanısının konulabilmesi için belirtilerin tamamına sahip olmak şart değildir ancak gözlem ve değerlendirmeler sonucunda yalnızca bu alanda uzman biri tarafından tanı konulabilir.
A Kümesindeki Kişilik Bozuklukları
A kümesindeki kişilik bozukluklarının ortak özellikleri içe kapanıklık, soğukluk, şüphecilik ve mantıksızlıktır.
Paranoid Kişilik Bozukluğu
- İnsanlara ve onların niyetlerine olan güvensizlik ve şüphecilik
- Başkalarının kendisine zarar vereceğine dair temeli olmayan inanç
- Başkalarının sadakatine veya güvenilirliğine dair temelsiz şüphe
- Başkalarının bildiklerini kendisine karşı kullanacağı düşüncesiyle güvenme konusunda tereddüt
- Aslında tehdit edici olmayan durumları hakaret ya da saldırı gibi yorumlama
- Algılanan hakaret ve aşağılamalar karşısında düşmancıl davranışlar
- Kin tutma eğilimi
- Partnerin sadakatsiz olduğuna dair gerekçesiz, tekrarlayan şüphe
Şizoid Kişilik Bozukluğu
- İlişkilere ilgisizlik, yalnız kalmayı tercih etme
- Sınırlı duygusal ifade
- Çoğu aktiviteden zevk almama
- Sosyal ipuçlarını okuyamama
- Dışarıdan soğuk ve kayıtsız görünme
- Cinsel ilişkiye çok az ilgi duymak veya hiç ilgi duymamak
Şizotipal Kişilik Bozukluğu
- Alışılmışın dışında giyim, düşünme, inanç, konuşma ve davranış biçimleri
- Farklı duyusal deneyimler (birinin adını fısıldadığını düşünmek gibi)
- Hissiz duygular veya uygun olmayan duygusal tepkiler
- Sosyal kaygı ve yakın ilişkilerde rahatsızlık
- Kayıtsız kalma veya uygun olmayan ve şüphe uyandıran tepkiler
- Hayal dünyasında yaşama (düşünceleriyle insanları etkileyebileceğine inanma)
- Belli tesadüfi olayların kendisine mesaj verdiğine dair inanç
B Kümesindeki Kişilik Bozuklukları
B kümesindeki bozukluklar ise tutarsız davranışlardan çok yüksek öz güvene, abartılı duygusal davranışlara ve kurallara karşı gelen davranışlara kadar değişiklik gösteren semptomlar içermektedir.
Antisosyal Kişilik Bozukluğu
- Başkalarının ihtiyaç ve hislerini yok sayma
- Tutarlı bir şekilde çalma, yalan söyleme, insanları kandırma
- Tekrarlayan bir şekilde yaşanan hukuki sorunlar
- Diğer insanların haklarının defalarca ihlal edilmesi
- Agresif, genellikle şiddete başvurulan davranışlar
- Kendinin veya başkalarının güvenliğini hiçe sayma
- Dürtüsel davranışlar
- Sorumsuzluk
- Davranışlarından pişmanlık duymama
Borderline (Sınırda) Kişilik Bozukluğu
- Dürtüsel ve riskli davranışlar (güvenli olmayan cinsel ilişki veya kumar gibi)
- Kırılgan ve tutarsız bir benlik algısı
- İstikrarsız ve yoğun ilişkiler
- İnişli çıkışlı ruh hali
- İntihara yönelik davranışlar ve kendine zarar verme tehditleri
- Yalnız kalmaya veya terk edilmeye dair yoğun korku
- Geçmeyen boşluk hissi
- Sık sık ve yoğun öfkeli davranışlar
- Stresle ilişkili paranoya
Histrionik Kişilik Bozukluğu
- Dikkat çekme isteği
- İlgi odağı olmak için aşırı derecede duygusal, dramatik veya tahrik edici davranma
- Birkaç bilgiye sahip olsa da güçlü fikirler öne sürme
- Başkalarından kolayca etkilenme
- Derinliği olmayan, hızla değişen duygular
- Fiziksel görünüşle aşırı ilgilenme
- İlişkilerinin gerçekte olandan daha yakın olduğuna inanma
Narsistik Kişilik Bozukluğu
- Özel ve diğerlerinden daha önemli olduğuna inanma
- Güç, başarı ve çekicilik ile ilgili fanteziler
- İnsanların ihtiyaçlarını ve duygularını fark etmede başarısızlık
- Başarı ve yeteneklerin abartılması
- Sürekli övgü ve hayranlık beklentisi
- Kibirli davranışlar
- Başkalarından yararlanma
- Başkalarını kıskanma ya da onların kendisini kıskandığına inanma
C Kümesindeki Kişilik Bozuklukları
C kümesindeki kişilik bozuklukları, tipik olarak kaygılı, gergin ve aşırı kontrolcülerdir. Kısaca A kümesinde tuhaf ve başkasına benzemeyen; B kümesinde duygusal, dramatik ya da düzensiz; C kümesinde ise korkulu, kaygılı ve endişeli kişilik bozuklukları yer almaktadır.
Çekingen Kişilik Bozukluğu
- Eleştirme ve reddedilmeye karşı aşırı hassasiyet
- Yetersiz, değersiz ve çirkin hissetme
- İnsanlarla iletişim kurmayı gerektiren aktivitelerden kaçınma
- Yeni aktivitelerden ve insanlarla tanışmaktan çekinme
- Sosyal durumlarda ve ilişkilerde aşırı utangaçlık
- Onaylanmama ve alay edilme korkusu
Bağımlı Kişilik Bozukluğu
- Başkalarına aşırı bağımlılık ve sürekli ilgilenilme ihtiyacı
- Aşırı itaatkarlık ve insanlara aşırı bağlanma
- Yalnız kalma korkusu
- Öz güven eksikliği, küçük kararları almak için bile başkalarından tavsiye ve güvence isteme
- Kendi başına bir işe başlayamama
- Başkalarının fikirlerine karşı çıkmakta zorlanma, onaylanmama korkusu
- Farklı seçenekleri olsa bile kötü muamele görmeye tolerans gösterme
- Bir ilişkisi bittiğinde acilen yeni ilişkiye başlama ihtiyacı
Obsesif Kompulsif Kişilik Bozukluğu
- Ayrıntılar, düzen ve kurallarla sürekli meşgul olma
- Aşırı mükemmeliyetçilik
- İnsanları ve durumları kontrol etme isteği, görev devretmeme
- İşe veya bir projeye aşırı bağlılık nedeniyle arkadaşların ve eğlenceli etkinliklerin ihmali
- Bozuk veya değersiz nesneleri atamama
- Sert ve inatçı bir mizaç
- Ahlak, etik ve değerler konusunda katılık
- Bütçe ve para harcama konusunda sıkı olma
Kişilik Bozukluğunun Nedenleri Nelerdir?
Kişilik bozukluklarının nedeni tam olarak bilinmemektedir ancak kişilik bozukluğunun ortaya çıkmasında etkili olan bazı faktörler bulunmaktadır. Örneğin, genetik faktörler bireyin kişilik yapısını etkileyen ana unsurlardan biridir. Bu görüşü destekleyen genetik aktarımla ilgili yapılan çalışmalar da vardır. Özellikle Antisosyal Kişilik Bozukluğu ve Obsesif Kişilik Bozukluğunda genetik yatkınlığın göz ardı edilemeyecek bir etkisi bulunmaktadır.
Bireyin yetiştiği çevrede kişilik bozuklukları olan kişi/kişiler var ise bu da gelişmekte olan çocuğu etkilemektedir. Yaşamın erken dönemlerinde maruz kalınan travmalar ve değer verilen birinin kaybı gibi sarsıcı olaylar da kişilik bozukluklarının ortaya çıkışında etkili olabilecek faktörler arasındadır.
Kaynakça
Arıca, S. ve Gençer, M.Z. (2018). Kişilik Bozuklukları. Turkiye Klinikleri Fam Med-Special Topics, 9(3), 213-219
Burger, J.M. (2006). Kişilik: Psikoloji Biliminin İnsan Doğasına Dair Söyledikleri (Çev. İ.D.E. Sarıoğlu). İstanbul: Kaknüs Yayınları
Köroğlu, E. ve Bayraktar, S. (2014). Kişilik Bozuklukları. Ankara: HYB Yayıncılık
Masterson, J.F. (2016). Kişilik Bozuklukları (Çev.B.T. Bozkurt ve T.V. Soylu). İstanbul: Litera Yayıncılık
