Hakani Şirvani, Azerbaycan ve İran Türk edebiyatının
intibak döneminin en önemli şairi olan Efzeleddin İbrahim Hakani Şirvani,
1126 yılında sonradan Müslüman olan Rabia hanım ile marangozlukla
uğraşan Ali adlı bir Şamahı sakininin aile ocağında gözlerini dünyaya açmıştır. İbrahim, sekiz yaşına geldiğinde, babası Ali, ailesini terketmiştir.
O, amcası Kafieddin Ömer'in himayesinde kalmıştır.
İlk tahsilini amcası Ömer Efendi'den almıştır.
Devrin tanınmış alimlerinden olan amcası Ömer,
ilk tahsilden sonra ona sarf, nahiv, nücum, tıp, hikmet,
fıkıh ve edebiyat ilimlerini öğretmiştir.
İyi bir ilim tahsili alan İbrahim yine amcasının teşviki ile güzel şiirler yazmaya başlamıştır.
25 yaşlarına geldiğinde amcasını kaybetmiştir.
Ona, şiir sanatı dersleri veren, Şirvanşahlar Sarayı'nın melikü'ş-şüerası
Ebül-ala Gencevi, çok yetenekli genç İbrahim'i sarayla tanıştırmış ve onun Şirvanşahlar Sarayı'na dahil olmasını sağlamış bilahare de kızını ona vermiştir.
İbrahim kısa sürede yazdığı şiirler ile saray şairleri içerisinde ilk sırayı almıştır.
Şirvan Şahı Menuçehr, ona bir fermanla ''Hakani'' ünvanını vermiştir.
Ancak bir müddet sonra sarayın mülevves ve mütehakkim hayatı onu sıkmıştır. Hacca gideceğini ileri sürerek hükümdardan izin alıp Şirvan'dan ayrılmıştır. 36 yaşında Mekke'ye gitmiştir.
Bu ziyaret ve gezi sırasında Erdebil,Hemedan,Bağdat,Şam,Musul,
İsfahan, Mekke şehirlerini gezmiştir.
Sasani Devleti'nin başkenti olan ''Tak-i Kesra'nin'' karşısında durarak meşhur "Medain Terabeleri" adlı felsefî şiirini yazmıştır.
Ayrıca Doğu edebiyatının ilk manzum seyahatnâmesi sayılan "Töhfetü'l İrageyn ''Tuhfetü'l-Irakeyn" İki Irak'ın Hediyesi adlı meşhur mesnevisini de bu gezisi sırasında yazmıştır.
Bağdat'ta kaldığında Halife Muhammed ibn Müstehzer,
ona yanında kalmasını ve katibi olmasını teklif etmiştir.
Hakani, Şirvan'a dönmesinin gerektiğini ileri sürerek bu isteği kabul etmemiştir. Hakani Şirvani, 1160 yılında Şirvan'a dönmüş ve yeniden sarayın cenderesine girmiştir.
Büyük şair Hakani, önceki gibi yine hükümdarlardan layıkınca itibar ve saygı görememiştir.
Geri döndüğüne pişman olan şair, yeniden sefere çıkmak için saraydan
izin istemişse de hükümdar Asitan ona izin vememiştir.
Hakani, Derbend ve Gence'ye sürgüne gönderilmiştir.
Gence'de olduğu yıllarda sıtma hastalığına yakalanmış,
meşhur tıp alimi Şemseddin Tabib onu tedavi etmiştir.
Yine burada iken 18-19 yaşlarında bulunan Nizami ki,
sonradan Türk dünyasının meşhur şairlerinden birisi olacaktır,
onu ziyaret etmiştir.
İyice bunalan Hakani, Şirvan muhitini terketmeye kalkışır.
Ne yazık ki kaçarken şahın adamları tarafından yakalanır.
Hükümdara saygısızlıktan Şabran kalesine hapsedilir.
Bir yıl kadar hapiste kalır.
Hapishane hayatıyla ilgili şiirlerini "Hepsiyye" adlı kitabında toplar.
Hakani'ye hapishanede çok işkence yapılmış, güçten, takattan düşürüldükten sonra serbest bırakılmıştır.
Ailesini ve çocuklarını da alarak Tebriz'e giden Hakani,
bu defa da büyük ailevi acılarla karşılaşır.
Oğlunu, kızını ve hanımını kaybeder ve tamamen yalnız kalır.
Büyük şair, 1199 yılında Tebriz'de vefat eder.
Cenazesi, Tebriz yakınlarındaki eski adı Sür'ab,
şimdiki adı "Megberetüşşera" ''Şairler Kabristanı'' adlı mezarlığa defnedilir. Hakani Şirvani, Azerbaycan, İran,Yakın ve Orta Doğu'nun en büyük kaside şairidir. O, eserlerini Farsça ve Arapça yazmıştır.
Ancak onun eserleri kuruluş bakımından olsun,
felsefi düşünce yönünden olsun Türk milli motiflerini ihtiva etmekte ve tamamen Azerbaycan ve İran Türkü'nün hayat ve düşüncesini yansıtmaktadır.
Hakani Şirvani'nin eserlerinden örnekler:
''İbretle bak, ey könlüm, bu aleme gel bir an,
Eyvan-i Medain'i ayine-yi ibret san.
Decle'yle güzar eyle bir defe Medain'e,
Bir Decle de sen gözden torpağına tök nalan.
Bak! Decle töker gözden yüz Decle geder gan yaş,
Göz yaşı deyil, ateş süzmekde yanağından.
Bak! Decle köpüklenmiş,her dalğa dodağında,
Bir eyle uçugdur ki, doğmuş könül ahından.
Gör Decle'nin hesretden bağrı nece yanmışdır,
Söyle, eşidibsen mi,su odda ola büryan...
Deryaya verir Decle illerle tükenmez gan,
Sen Decle'ye bir pay ver, gözden tökerek al gan.
Gopsa dodağından ah, gelbinden alov her gah,
Ten yarı donar Decle, ten yarsı saçar vulkan.
Zencire düşen Decle zencir kimi gıvrılmış,
Eyvan-i Medain'i görcek yér ile yeksan.''
