Ordu Şeyhi Vani Mehmet Efendi...
Asıl ismi, Mehmed'dir.
Peygamber Efendimizin soyundan olup seyyiddir. Aslen Van'ın Hoşab ''Güzelsu'' kasabasındandır. Babası Vani Bistam Efendi'dir.
Van'da doğmuş olup, doğum tarihi bilinmemektedir. Babasından dolayı Vanizade, kendisi Van'da doğduğu için de Vani nisbetleri ile meşhur oldu.
1685 tarihinde Bursa yakınlarında Kestel köyünde vefat edip, orada kendi yaptırdığı caminin girişine defnedildi.
Vani Seyyid Mehmed Efendi, ilk tahsiline Van'da başladı. Doğunun belli başlı ilim merkezlerini dolaştı. Gence, Karabağ ve Tebriz gibi bazı beldelerde ilim tahsil etti. Nureddin Şirvani'den Halveti yolunun tasavvuf bilgilerini öğrenip kemale geldi.
Daha çok tefsir, hadis, fıkıh ve tarih bilgileri üzerinde çalışan, edebiyat ve belagatta yükselen Mehmed Efendi, Erzurum'a yerleşti.
Camilerde vaz ve nasihatler ederek, insanlara Allah'ü Te'ala'nın emir ve yasaklarını bildirdi.
Erzurum'da bulunduğu sırada evlenip çoluk çocuk sahibi oldu.
Sonra yetişen iki kızından birini talebelerinden Şeyhülislam Seyyid Feyzullah Efendiye, diğerini de, yine talebelerinden Bursa Sultaniyesi müderrislerinden Mustafa Efendiye verdi.
Bu damadı daha sonra; "Vanidamadı" diye tanındı.
Hitabetiyle, herkesin hayranlığına mazhar olan Mehmed Efendi, Erzurum beylerbeyi Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa ile sohbet edip, nasihatlerde bulundu.
Fazıl Ahmed Paşanın babasının vefatı üzerine sadrazam tayin olunarak İstanbul'a çağrılmasından sonra, MehmedEfendinin namı İstanbul'da da duyulmaya başladı.
Padişah Dördüncü Mehmed Hanın emriyle İstanbul'a çağrıldı. Padişah hocası ''Hünkar şeyhi'' ve Yeni Camide ilk kürsü vaizi oldu.
Şehzade Mustafa'nın da hocalığını yaptı.
Padişah vaizi olunca, şehzade Mustafa'nın terbiyesini, talebesi ve damadı Feyzullah Efendiye bıraktı. Padişah hocası olmasından dolayı; "Şeyh Mehmed" namıyla anılmaya başlanan Mehmed Efendinin yeni Cami kürsüsünden ettiği vazlar, büyük itibar gördü. Zühd ve takvası, dünyaya ehemmiyet vermeyip, Allah'ü Te'ala'dan çok korkması, itibarını yükseltti.
Sabetay Sevi Meselesi:
Zamanında Sabatay Sevi adında bir haham kendisinin Mesih olduğuna dâir bir takım sapık fikirler ileri sürmüştü.
Bir ihbar üzerine yakalanıp Edirne'ye getirildi.
Edirne sarayında Şeyhülislam Minkarizade Yahya Efendi ve Sultanın imamı Vani Mehmed Efendi'den müteşekkil bir divan kuruldu.
Padişahın bitişik odadan takib ettiği görüşmeler sonunda Sabatay kendisinin müslüman olduğunu söyledi ve dönme olduğunu ilan etti.
Onun müslüman olmuş görünmesiyle ilgili olarak Vani Mehmed Efendi; "Bu adamın müslümanlığı kalbi hisler ve ihlas ile kabul ettiğine kani değilim. Fakat dînimiz şüpheyi reddeder ve kişinin imanı üzerinde hüküm ancak cenab-ı Hakk'ındır.
Bu itibarla ihlas ile müslüman olmasını niyazdan başka bir şey yapamam." diyerek İslamiyetin hükümlerine bağlı olduğunu gösterdi.
Vani Mehmed Efendi, 1683 senesinde Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paşa komutasındaki İkinci Viyana Seferine ordu şeyhi olarak katıldı.
Seferden sonra Bursa yakınlarındaki Kestel köyüne gönderildi. İstanbul'da boğazda kendi adıyla anılan Vaniköy'de bir cami ve medrese yaptırdığı gibi, Kestel'de de büyük bir cami ve mektep yaptırdı. Ömrünü orada tamamladı.
Vani Mehmed Efendinin vakfiyesi özetle şöyledir: "Hamdü sena Allah'ü Te'ala'ya mahsustur.
O'nun Resulü'ne salat ve selam ederim.
Kullarına rahmetini ihsan etmekle kalplerini nurlandırmış ve bunlar arasında zenginleri de hayır yapmak, kendilerine ihsan ettiği mallarını sırf Allah'ü Te'ala'dan sevab umarak ve rızasına talib olarak herkese faydalı şeyleri vakfetmekle seçip ayırmış ve cömert zenginlere dünyânın ve dünya zevklerinin fani, geçici, ahiretin ve onun nişanlarının baki, kalıcı olduğunu ilham buyurmuştur.
Pekçok talebe yetiştiren Vani Mehmed Efendi, birçok kıymetli eser kaleme aldı.
Arais-ül-Kur'an, Hülasat-üt-Tefasir, Risale-i Mebde vel-Me'ad, A'mal-ül-Yevm vel-Leyl adlı eserleri yanında devlet büyüklerine gönderdiği nasihat mektuplarını ihtiva eden bir de münşeatı vardır. Eserleri çeşitli kütüphanelerde mevcuttur.
