El-Cüyûşî Camii...

Adı, Fâtımî Halifesi Müstansır Billâh’ın Ermeni asıllı veziri Emirü’l-cüyuş Bedr el-Cemali’nin unvanından gelmektedir. Girişin üstünde, binanın kimin adına yapılmış olduğu belirtilmemekle beraber meşhed olduğunu gösteren 1085 tarihli bir inşa kitâbesi yer almaktadır.

Ancak bu meşhed Bedr el- Cemâlî’nin mezarı değildir; Çünkü Makrîzî’nin belirttiğine göre Cemâlî, Bâbünnasr’ın dışına gömülmüştür. Nitekim orada hâlâ bir Fâtımî türbesi mevcut olup, Description de l’Egypte’teki bir haritada da “Şeyh Bedr Şapeli”olarak gösterilmektedir.

Bedr el-Cemâlî Kahire’yi tahkim eden bir kumandandı; şehrin surlarının ayakta kalan kısımları ve üç kapısı onun bu yöndeki başarısının delilleridir. Meşhedin mimari özellikleri, daha sonra Fustat Mezarlığı’nda Hz. Peygamber ailesinden bazı kişiler adına yapılmış olan Fatımi anıt yapılarına benzemektedir.

Cüyûşî Camii, o dönemde inşa edilen diğer meşhedler arasında ayakta kalabilen en iyi durumdaki eserdir; Osmanlı döneminde de tekke olarak kullanılmıştır. Cami bir avlu çevresine kurulmuş küçük bir yapıdır. İbadet mekânı, basit köşe kemerlerine oturan bir kubbe ile örtülü mihrap önü bölümü dışında çapraz tonozlarla kapatılmıştır.

Mihrap, niş kemeri üstündeki dolgularda bulunan stuko oymalarla göz alıcı biçimde süslenmiştir.

Yarım kubbede, ibadet mekânının diğer bölümlerinde de görülen XVIII. yüzyıl Osmanlı üslûbunda bir tezyinat bulunmakta ve bir kitâbe bu süslemelerin 1731-32 yılında yapıldığını belirtmektedir. Kubbenin içi de stuko oymalarla süslenmiştir ve tepede “Muhammed” ve “Ali” ibarelerini ihtiva eden bir madalyon, eteklerde de bazı âyetlerin işlendiği bir yazı şeridi bulunmaktadır.

Minare, mihrap önündekini andıran bir kubbe ile örtülmüş iki katlı dört köşe bir kule şeklindedir ve bu haliyle IX. yüzyılda yapılmış olan Tunus’taki Kayrevan Ulucamii’nin minaresine benzemektedir.

Bu yapılarla onlardan uzakta bulunan minare, binanın aslında muhafızlar için inşa edilip cami biçiminde gizlenmiş bir gözetleme kulesi olarak yorumlanmasına da sebep olmuştur. O, Grabar’ın kabul gören yorumuna göre bu yapı Bedr el- Cemâlî’nin askerî başarılarına ithaf edilmiştir.

Yûsuf Râgıb ise bu yoruma, caminin, Fâtımîler tarafından mezarlıklarda yapılmış pek çok özel dinî yapıdan biri olduğu görüşünü eklemektedir.