Türkün büyük çınarlarından; ''Yusuf Has Hacib''

KAEAHANLI, Devleti'nin Balasagun şehrinde dünyaya geldi. İyi bir eğitim gördü. Çağının geçerli bilimlerinin yanı sıra Arapça ve Farsça da öğrendi. 1077 yılında Kaşgar'da vefat etti. Türbesi, bu kenttedir.

Karahanlı Devleti zamanında yaşıyordu.Temel eğitimini Balasagun'da aldı. Kendisine önceden, Balasagunlu Yusuf deniliyordu , sonra kendisine, Has Hacib unvanı verildi. Yusuf Has Hacib, Türk dili ve edebiyatı için temel bir eser olan;

''Kutlu kılan bilgi'' kitabının yazarıdır. Kutadgu Bilig 6645 beyitlik bir eserdir. ''Allah'a hamd, Peygamber'e ve Dört Halifeye teşekkürle başlar.''

Karahanlı Devleti hükümdarı, Ulu Kara Buğra Han'a, Kutadgu Bilig adlı eseri ''ilk siyasetname ve ilk mesnevi örneğini'' 18 aylık bir çalışma sonunda 1070 yılında sundu. Bu kitabı okuyan Ulu Kara Buğra Han, kendisine Ulu Has Hacib unvanı ve Kaşgar'da vezir yardımcısı olarak görev verdi.

Kutadgu Bilig'in ilk nüshası 1439'da Herat'da bulundu. İkinci bulunan Arapça, ilki Uygurcadır. Kitabın ilk baskısı 1900'de Radloff tarafından yapılmıştır.

Yusuf Has Hacib; ''Türk edebiyatındaki ilk siyasetnameyi yazmıştır.'' Türk edebiyatında ilk nazım şeklini o kullanmıştır. Bu nazım şekli de mesnevidir. Bundan dolayı ona Yusuf Has Hacib denilmiştir.

Yazdığı Kutadgu Bilig eserinden bir bölüm:

''Kitabıma, okuyana mutluluk getirsin, ona doğru yolu getirsin diye Kutadgu Bilig adını koydum. Ben sözlerimi söyledim, düşüncelerimi yazdım. Bu kitap her iki dünya için de doğruyu gösteren bir rehberdir, yardımcı bir eldir.'' Dosdoğru bir söz söyleyeyim size: ''Her iki dünyayı da devletle elinde tutabilecek kişiden daha mutlu kimse yoktur.'' Önce Gündoğdu'yu tanıtayım. O hükümdardır, doğru yasayı ''töre'' temsil eder. Aydoldu ile mutluluk güneşi doğar, o da mutluluğun ''kut'' temsilcisidir. Öğüdülmüş aklı, Odgurmuş akıbeti temsil eder. Ben sözlerimi bu dört değer doğru yasa, mutluluk, akıl, akıbet üzerine kurdum. Okuduğunda anlayacaksın, dikkat et.

Yusuf Has Hâcib, bu yapıtında bilimin değerini de tartışır. Ona göre, alimlerin ilmi, halkın yolunu aydınlatır; ''ilim, bir meşale gibidir; geceleri yanar ve insanlığa doğru yolu gösterir. Bu nedenle alimlere hürmet göstermek ve ilimlerinden yararlanmaya çalışmak gerekir.'' Eğer dikkat edilirse, bir alimin ilminin diğerinin ilminden farklı olduğu görülür. Mesela hekimler hastaları tedavi ederler; astronomlar ise, yılların, ayların ve günlerin hesabını tutarlar. Bu ilimlerin hepsi de halk için faydalıdır. Alimler, koyun sürüsünün önündeki koç gibidirler; başa geçip sürüyü doğru yola sürerler.

Yusuf Has Hacib, astronomi bilimini öğrenmek isteyenlerin, önce geometri ve hesap kapısından geçmesi gerektiğini söyler. Aritmetik ve cebir, insanı kemâle ulaştırır; toplama, çıkarma, çarpma, bölme, bir sayının iki katını, yarısını ve kare kökünü alma işlemlerini bilen, yedi kat göğü avucunun içinde tutar. Her şey hesaba dayanır.

Bir siyasetnâme veya bir nasihatnâme olarak nitelendirilebilecek Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hâcib ve içinde yetiştiği çevrenin ilmî ve felsefî birikimi hakkında çok önemli bilgiler vermektedir. Platon'un devlet ve toplum anlayışı çok iyi bilinmekte ve uygulanmaya çalışılmaktadır. Bilimin ve bilginlerin değeri anlaşılmıştır; bilim, güvenilir bir rehber olarak görülmektedir. Kendisi bu kitabı yazmakla büyük bir cesaret örneği göstermiştir. Çünkü bu, türk edebiyatındaki ilk siyasetnamedir.